مینیاتور در موسیقی
اتابک الیاسی
بخش اول
واژه مینیاتور در موسیقی تقريبا در هیچ دائرةالمعارف و یا فرهنگ موسیقی یافت می شود، با این حال آثاری در ادبیات موسیقی تصنیف شده که دارای ویژگی هایی است که کمابیش آنها را به تابلویی مینیاتوری تبدیل کرده است، اما این ویژگی ها چیست و چگونه از یک اثر موسیقایی مینیاتوری می سازد، بحثی است که در این نوشتار به آن خواهیم پرداخت.
لازم است که پیش از بررسی مینیاتور در موسیقی، خصوصیات نقاشی مینیاتور را تا آنجا که خطوط کلی برای بحث درباره این نوع موسیقی روشن گردد بررسی شود البته این مقاله قصد تحقیق درباره مینیاتور در نگارگری را ندارد و تنها بر آن است که راه های شاخت بعضی طرح ها در موسیقی را بگشاید.
مینیاتور تنها به دوره های مختلف در تاریخ نگارگری ایران اختصاص ندارد این شیوه در دیگر کشورهای آسیایی و اروپایی نیز با توجه به ویژگی های فرهنگی و خاستگاههای هنری مردم آن سرزمین ها، کمابیش دیده می شود. تا آنجا که نگارنده به منابع تصویری و نوشتاری در این زمینه دسترسی داشته است، خطوط مشترکی را از آنها استخراج کرده تا بر اساس آنها تفكر حاکم بر آثار موسیقی را به نحوی با آنها ارتباط دهد. خطوط کلی عبارتند از:
1- كلمه مینیاتور (Miniature) به معنی «مدل کوچک» و «ریز» از کلمه (minimum) به معنی حداقل و کمترين حد گرفته شده است. بنابر این آثار نگارگری ای که با نام مینیاتور شناخته میشوند دارای ساخت و ساز دقیق و ظریفی در جزئیات هستند.
2- بسیاری از عناصر تابلوهای مینیاتور نمادين هستند صورت های انسانی، برگ ها، کوه ها، درختان، حیوانات و… نمادی از واقعیت محسوب می شوند به شبیه سازی دنیای واقعی.
3- رنگ ها در این آثار عموما تخت، صاف و هموار می باشند و از سایه روشن رنگ ها برای ايجاد حجم های خاص استفاده نمی شود.
4- تقريأ تمام آثار نگارگری مانور دو بعدی هستند.
5- بسیاری از تابلوهای مینیاتور دارای ویژگی هایی هستند که گویی از چند نقاشی مستقل تشکیل شده اند که هر کدام به خودی خود کامل می باشند.
جدا از مسائل کلی که بدان اشاره شد، آثار مینیاتور از ویژگی های دیگری نیز برخوردارند که در حیطه نگارگران این هنر است.
حال چگونه میتوان این مفاهیم را در آثار موسیقی جست وجو کرد؟
بالطبع بسیاری از آثار ادبیات موسیقی جهان دارای این ویژگی ها نیستند و با توجه به خطوط برگرفته از مینیاتور در نگارگری، می باید به جست و جوی آثاری رفت که تا آنجا که ممکن است به این شیوه نزدیک باشند.
دقت در ساخت وساز جزئیات در آثار موسیقی را می توان به گزینش هر صدا (تن) و تزئینات آن در ارتباط با جملات موسیقی تعبیر کرد. یکی از بافت هایی که شباهت زیادی به این شیوه دارد، بافت هتروفونیک (Heterophonic) است. در بافت هتروفونیک ممکن است هر صدا در اجرا از تزئینات خاصی بهره مند باشد از نمونه هایی که در این زمینه می توان مثال زد، اجرا در موسیقی سازی و آوازی کلاسیک ایران، هند، کشورهای عربی و ترکیه است.
زمانی که چند ساز همزمان به اجرای موسیقی می پردازند، رنگ های ثابت و تخت جریان دارند. مانند دقیق بودن سایه روشن در رنگ های مینیاتور در نگارگری در واقع با رنگ آمیزی به وسیله گروههای مختلف سازی و با آوازی، بعد نمی یابند. نوازندگان با خوانندگان در این گونه اجراها ممکن است که هر کدام با توجه به امکانات تکنیکی ساز و با صدای انسانی و بنابر سليقه خود بر روی صداها، تزئینات خاصی نیز بدهند. این خود بافت بسیار ظریف و پر ریزه کاری ای را ایجاد می کند
.
اما آیا روح حاکم بر این آثار جنبه نمادین هم دارد؟ بدون تردید نکته مهم در این گونه موسیقی ها، توجه زیاد به خود موسیقی به عنوان جوهر اصلی کار، مد نظر است نه مفاهیم عینی که قرار است توصیف گردند؛ بخصوص اجرای بداهه در موسیقی ایران (بداهه نوازی و یا بداهه خوانی بر اساس گوشه های ردیف موسیقی ایرانی) بسیاری از شعرها نیز خود سرشار از مفاهیم نمادین می باشد، و روند حرکت ملودی، قصد تصویر مفاهیم را برای شنونده ندارد و در حقیقت زمینه ساز شکل گیری بستر موسیقی است. نکته دیگر اینکه آثار بداهه نوازی در موسیقی ایرانی، هند، عرب و ترک مانند تابلوهای مینیاتور گویی از چند موسیقی مستقل تشکیل شده اند و هر کدام به خودی خود کامل هستند. البته منظور در یک اجرای بداهه است.
سمفونی اپوس 21( آنتون وبرن )
Webern: Symphony, Op. 21
Anton Webern
Nürnberg Symphony Orchestra
Othmar M.F. Maga
🎬@Film_Music_Collection🎶
موسیقی «آنتون وبرن» در واقع بر پایه یک منطق ریاضی خاص شکل گرفته، اما دارای یک بیان بسیار شخصی از موسیقی دوازده تنی نیز می باشد. فشرده بودن، دقت و وسواس زیاد در ساخت و ساز و انتزاعی بودن سری های او آثار وی و بسیاری از آثار به جا مانده در این سبک را به مینیاتور شبیه کرده است.
Satie (The Best Of)
Erik Satie
از دیگر موسیقی هایی که می توان به فرم مینیاتوری آن اشاره کرد، آثار «اریک ساتی «Erik Satie» (۱۹۲۵ – ۱۸۶۶) آهنگساز فرانسوی، بخصوص آثار پیانویی او است که از گسترش آکوردهای متنوع برخوردار نیستند و رنگ های محدود دارند. کمابیش رنگ ها در آكوردهای این دسته از آثار او «تخت» بوده و سعی در رنگ آمیزی های گوناگون و ایجاد سایه روشن توسط آکوردها ندارد. محدود بودن و حداقل بودن ایده های موسیقایی «ساتی» نیز خود نمادی از فشرده بودن را دارا می باشد.
مینیاتور در موسیقی
اتابک الیاسی
بخش دوم
توجه به تکرار و عدم گسترش مفاهیم موسیقایی به معنی متداول آن در ادبیات موسیقی کلاسیک و رمانتیک غرب خود به نوعی الهام از موسیقی مشرق زمین می باشد و دوری از ساختن جملات موسیقایی به شکل متداول آن در موسیقی کلاسیک و رمانتیک غرب هم بر غیر آشا بودن و انتزاعی بودن آن می افزاید. بسیاری از این دسته از آثار او از نظر طول زمانی بیش از ۲، ۳ و با ۴ دقیقه نمی باشند. گذشته از این آثار، تفکر دیگری در آهنگسازی غرب در نیمه دوم قرن بیستم شکل گرفت که در ابتدا بسیاری از مبانی خود را از موسیقی هند و بالی اقتباسی کرد. این موسیقی را امروزه به نام مینیمالیسم(minimalism) می شناسیم.
اين نفكر تا اندازه ای واکنش در برابر موسیقی دوازده تني ، سریل و موسیقی اتفاقی بود از ویژگی های این موسیقی وجود ضربان ريتم یکنواخت و تکرار بی وقفه الگوهای کوتاه ملودیک است. دینامیک، بافت و هارمونی در این موسیقی تا مدتی کمابیش طولانی ثابت می ماند.
آهنگسازان پیشرو مینیمالیسم مانندتری ریلی(Terry Riley) (۱۹۳۵- ) استیو رایک(Steve Reich)(1936 – ) فیلیپ گلاس (https://t.me/Film_Music_Collection/18092)(Philip Glass) (1937 – )جان آدامز(john Adams)(1947- ) به گونه ای ژرف از تفکر غیر غربی تأثیر پذیرفته اند. بسیاری از این آهنگسازان به مطالعه موسیقی آفریقا، هند و بالی پرداخته اند. فیلیپ گلاس (https://t.me/Film_Music_Collection/18092) اپرایی نوشته با نام ساتیاگراها (Satyngraho) درباره مهاتما گاندی که از شهرت خاصی برخوردار است.
این مقاله بر آن بود تا مختصری از ویژگی های میانور را در موسیقی مطرح کند با تحقیق و بررسی در آثار ادبیات موسیقی بی شک نمونه های فراوانی نیز می توان یافت. آثاری که با جنبه های خلاقانه خود نه تنها طرح های نو و تازه ای به جهانیان عرضه داشته اند، بلکه با مهارت، به بیان خاصی در زمینه های گوناگون موسیقی دست یافته اند.
منبع: هنر زمستان 1382 شماره 58
