بیژن مفید کارگردان نویسنده و آهنگساز / درباره او چه می دانیم؟

‍ ? به بهانه زادروز بیژن مفید کارگردان نویسنده و آهنگساز ایرانی.

۲۲ خرداد ۱۳۱۴ زادروز زنده‌یاد بیژن مفید  نمایش‌نامه‌نویس، کارگردان تئاتر و آهنگساز است.

مفید در تئاتر، رادیو، کتاب قصه و انتشار قصه برای کودکان، آهنگسازی، شعر و خوانندگی فلالیت کرد و نویسنده ۹ نمایشنامه و کارگردان همه نمایش‌های خود و آثار زیادی برای رادیو و تئاتر بود.

او بیش از ۱۵۰ نمایش‌نامه رادیویی و تلویزیونی ترجمه و کارگردانی شده‌است.
شهر قصه پرآوازه‌ترین اثر بیژن مفید است.

▪️بزرگداشت و یادی از بیژن مفید، با جمیله ندأیی

جمیله ندایی، قصه گوی نمایشنامه شهر قصه و “همکار و همراه بیژن مفید” در زندگی و بسیاری از آثار او، توضیحاتی نوشته است که ما بعد از سالها اکنون آن را آرشیو بی‌بی‌سی برای خوانندگانمان خلاصه کرده ایم:

۱. پیشکسوتان امروز؛ همکلاسان دیروز:
مدیران هنرستان هنرپیشگی در دورانی که بیژن تحصیل کرده است، دکتر مهدی فروغ و دکتر مهدی نامدار بوده اند. جمشید لایق، رضا بدیعی، پرویز بهرام، فهیمه راستکار، علی نصیریان، جعفر والی و… از همکلاسان او بوده اند.

۲. بیژن مفید؛
راوی غصه‌دار شهر قصه‌ها
من جمیله ندایی از سال ۱۳۴۲ در #گروه_هنر_ملّی و تئاتر برنامه دوم رادیو و #آتلیه_تئاتر و گروه بازیگران شهر در #کارگاه_نمایش و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به عنوان #بازیگر، #دستیار_کارگردان و مدیر تولید با بیژن مفید همکاری کرده‌ام و به دلیل زندگی مشترک، شاهد به وجود آمدن بیشتر نمایشنامه های چاپ شده، چاپ نشده، اجرا شده و اجرا نشده اش بوده ام.

زمان نوشتن و اجرای “ماه و پلنگ” در جشن هنر شیراز سال ۱۳۴۸ هرگز به طور جدّی به شباهت های نقش پلنگ و زندگی دکتر #مصدق نپرداخت. تنها سال ۱۳۶۲ و ۱۳۶۳ در لس آنجلس با اجرای دوباره و تغییرات در متن نمایشنامه “ماه و پلنگ” ، نقش پلنگ را به تنهایی دکتر مصدق تشبیه کرد.

در مورد به وجود آمدن تئاتر ملّی و گروه هنر ملّی سخن بسیار است و در چند جمله نمی شود خلاصه کرد.

منابع درست و نادرست بسیارند. من فکر می کنم #بهترین_منبع کتاب “تئاتر، هویت و نمایش ملّی” اثر #عباس_جوانمرد کارگردان و مدیر گروه هنر ملّی ست.

من سال ۱۳۴۳ و ۱۳۴۴ #کارآموز و #بازیگر این گروه بوده ام و بیژن مفید در غیاب عبّاس جوانمرد، زمان نوشتن متن شهر قصّه حدود شش ماه با بازیگران گروه هنر ملّی کار کرد و مدتی با بازیگران گروه، کار بدنی و صدا و متن خوانی می کرد.

بعد از این دوره با بازیگران نوجوان و آماتور، من و بهمن مفید #آتلیه_تئاتر را به وجود آورد.

۳. بیژن مفید و کشف استعدادها

اساس کار بیژن مفید مطلقاً بداهه‌سازی نبود.

بیژن مفید اصلا نمایشنامه‌ای به نام “آدم و حوّا” ندارد.

اساس کار بیژن مفید تجربه های متعدد با بازیگر و جستجوی فراوان هر نقش با بازیگران بود.

جستجو در نحوه اجرا و کار با متن در سال های چهل و پنجاه مشغله تقریباً تمام بازیگران و کارگردانان و نمایش نویسان ایران بود.

امکان دیدن نمایش های روحوضی در جنوب شهر و نمایش‌های #تعزیه در شهرهای مختلف فراهم بود.

بیژن مفید معمولا برای مشاهده و مطالعه با بازیگران به تجربه های متعدد دست می‌زد. اتود “آدم و حوّا” را من دفعات متعدد در گروه هنر ملّی با بهمن مفید سال ۱۳۴۳ و بعد ۱۳۵۰ با صدرالدین‌زاهد، برای تمرین ذهن بازیگر در جمع خصوصی، اجرا و بازی کردیم.

سال ۱۳۴۳ برای نمایشنامه “ماه و پلنگ” و سال ۱۳۵۰ برای نمایشنامه “جان نثار” و “مهد علیا و مهد سفلا”.

بیژن هرگز تصمیم نداشت #اتودهای_تمرین با بازیگران را #نمایشنامه کند.

تمرینات و اتودها در ماه‌های متوالی تمرین، به متن اصلی نمایشنامه قوت اجرایی می داد.

بیژن دیالوگ ها را بر اساس کار با بازیگر بسیار تغییر می داد ولی هرگز هیچ بداهه‌ای را تبدیل به نمایشنامه نمی کرد.

یکی از مثال های مهم در این مورد، اتود بسیار جالب “#سد_کاظم” در زمان تمرین شهر قصّه در #آتلیه_تئاتر است ( زمستان ۱۳۴۶). در این اتود، مرد غریبی به یک قهوه خانه وارد می شود و در گوشه ای می نشیند. او پالتویش را بر سر کشیده است که دیگران او را نشناسند.

مشتریان قهوه خانه از سد کاظمی صحبت می‌کنند که در زندان است و این روزها آزاد می شود.

این ایده را ما روزهای زیادی تمرین می کردیم و حتی چند بار من، نقش سد کاظم را بازی کردم و چند عکس هم از اجراها گرفته ام. چند سال بعد “#محمود_استادمحمد” بازیگر نقش “خر” در نمایشنامه “شهر قصّه”، همین اتود را تدوین کرد و چاپ کرد. یادم هست “#ژانت_لازاریان” خبرنگار مجلّه فردوسی که تمرین ها را دیده بود، چندین بار به منزل ما آمد و خواست که بیژن در این مورد حرفی بزند یا اعتراضی کند. بیژن معتقد بود ایده ها و اتودها مهم نیست. پروراندن یک ایده در نوشتن نمایشنامه و بعد نحوه کار و اجرا روی آن متن، به وجود می‌آورد.

‍ ? بخش دوم

۴. شهر قصه

شهر قصّه در سال ۱۳۴۵ با بازیگران گروه تئاتر برنامه دوم رادیو که ایرج گرگین مدیرش بود ضبط تمرینی شد.

من و بهمن مفید هم شرکت داشتیم چون هر دو نفر ما در نمایشنامه های رادیویی که بعضی به ترجمه و کارگردانی بیژن مفید بود شرکت داشتیم.

در ضبط اصلی با بازیگران آتلیه تئاتر ( همین متن موجود) بیژن مفید در نقش ملا، شتر و صداهای زمینه، بهمن مفید در نقش خرس، فرهاد صوفی در نقش سگ، حسین والامنش در نقش فیل، محمود استادمحمد در نقش خر، آرش استادمحمد در نقش میمون، عباس جاویدان در نقش بز، سهیل سوزنی در نقش طوطی، تهمینه مدنی در نقش خاله سوسکه، هومن مفید در نقش آقاموشه و جمیله ندایی در نقش قصّه گو.

این متن با آهنگ ها و آوازها حدود هشت ساعت بود که با درایت یوسف شهاب که مدیر صدای #تلویزیون_ملّی_ایران بود ساعت‌ها کوتاه و بلند و ادیت شد و بیژن تصمیم داشت هشت قصّه نیم ساعتی برای پخش تلویزیونی تهیّه کند اما بعد تصمیم گرفت فقط چهار قصّه در مرحله اول به صحنه برود.

چون نمایش به صورت #پلی_بک بود بیشتر بازیگران نقش خود را بازی می‌کردند اما نقش ملا را عباس جاویدان در شروع و بعد بازیگران دیگر و نقش شتر را در شروع اردوان مفید و بعد بازیگران دیگر و نقش خرس را فرخ صوفی و نقش بز را رشید کنعانی بازی می کرد.
این نمایش در #جشن_هنر شیراز، تئاتر بیست و پنج شهریور [سنگلج]، چند شهر جنوب ایران و انجمن اطلاعات بانوان در مدتی حدود دوسال اجرا شد.
در روزهای اول نوروز ۱۳۴۸ به مدت چهار شب، #هژیر_داریوش به عنوان کارگردان فنّی، فیلمبرداران پلاتوی تلویزیون ملی ایران و دکور #منوچهر_صفرزاده اجرا و پخش شد. همین نسخه امروز دست به دست می گردد.
در سال ۱۳۴۸، #منوچهر_انور و بیژن مفید فیلمنامه جدیدی بر اساس شهرقصّه نوشتند که منوچهر انور در #ارگ_بم با شرکت بسیاری از بازیگران شهر قصّه و بازیگران دیگر کارگردانی کرد. نقش گوینده را پروانه معصومی و نقش آقاموشه را سینا سوزنی بازی کرد. قبل از شروع فیلمبرداری اختلافات سلیقه در نحوه کار و دلگیری هایی بین گروه فیلمبرداری، تهیه کننده و بیژن مفید پیش آمد و به همین دلیل من نخواستم نقش خودم را بازی کنم. فیلم صدابرداری سر صحنه نشد و در صداگذاری بعدی، ایرج انور، مدیریت صداگذاری را انجام داد. از این فیلم نسخه ای در #سینماتک_فرانسه موجود است و مدت هاست که به نمایش گذاشته نشده است.
[برای دانلود‌ این فیلم ‌کلیک کنید]

۵. همکاری ما
من و بیژن از سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۷، شروع و تاسیس کارگاه نمایش، مدتی با گروه آتلیه تئاتر و بعد با گروه بازیگران شهر همکاری کردیم. در این مرکز تجربه و تحقیق بیش از اجرا مدّ نظر بود و بسیاری از نمایش ها در سالن کوچک کارگاه نمایش و سالن بزرگ تئاتر شهر و جشن هنر شیراز به اجرای عمومی در می‌آمد. بیژن در آغاز کار گروه بازیگران شهر در نمایشنامه ( ناگهان هذا جبیب الله) نوشته عباس نعلبندیان با کارگردانی آربی آوانسیان بازی کرد و این نمایش درسال ۱۳۵۱ در جشن هنر شیراز و تئاتر شهر و #جشنواره_نانسی شرکت کرد. نمایشنامه “جان نثار” و “سهراب، اسب، سنجاقک” به نوشته و کارگردانی بیژن مفید از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۶ در کارگاه در #رپرتوار اجرا می شد.
“جان نثار” متن نوشته شده ایست که مطلقاً بداهه سازی ندارد. بازیگران این نمایش #پرویز_پورحسینی، #صدرالدین_زاهد، #محمدباقر_غفاری، #رضا_ژیان و #رضا_رویگری هستند.
این نمایش در سال ۱۳۵۱ و ۱۳۵۲ اجرای عمومی و ۵۰۰۰ تماشاچی داشت. من #دستیار_کارگردان این نمایش بودم. لازم به تذکر است که هیچ کدام از نمایشنامه های کارگاه نمایش به #اداره_بازخوانی نمی رفت اما اداره #ساواک بسیار به کارگاه نظر داشت که در حوصله این متن نیست.
بیژن با گروه بازیگران شهر، نمایش “ترس و نکبت رایش سوم” را در سالن کارگاه نمایش سال ۱۳۵۳ به صحنه برد. در این نمایش من دستیار کارگردان بودم.

۶. کانون
#کانون_پرورش_فکری و بیژن مفید
بیژن مفید برای کانون پرورش کودکان چندین قصّه کودکان را تنظیم و کارگردانی کرد که به صورت صفحه چهل و پنج دور منتشر شد؛ مثل “قصه کرم ابریشم” نوشته #نورالدین_زرین‌کلک با صدای جمیله ندایی، #سوسن_تسلیمی، میترا قمصری، شیما مفید.

“پسرک چشم آبی” نوشته #جواد_مجابی با صدای بیژن مفید، جمیله ندایی، #سیاوش_طهمورث، #علیرضا_مجلل، سوسن تسلیمی، میترا قمصری و نوشته های خودش: “شاپرک خانوم”، “ترب”، “کوتی موتی” با بازیگران بالا نیز از آن جمله است.

‍? بخش سوم /پایان

۶. شاپرک خانوم
سال ۱۳۵۰ وقتی شاپرک خانوم در خانه ما نوشته می شد “#دان_لافون” کارگردان آمریکایی و بیژن همزمان نمایشنامه را به زبان انگلیسی ترجمه کردند که در #آمریکا منتشر شد.

این نمایش با کارگردانی دان لافون و بازیگری اردوان مفید، #سوسن_فرخ‌نیا، #رضا_بابک، #بهرام_شاه‌محمدلو، #خسرو_شایسته، #مرضیه_برومند در گروه تئاتر کانون پرورش کودکان و نوجوانان اجراهای متعدد داشت.آهنگ ها و شعرها و آوازها هم ساخته خود بیژن مفید است.

در سال ۱۳۵۹ بیژن مفید و ایرج گرگین، شرکتی برای تولید متن ایجاد کردند که چندین کار خود بیژن از جمله “شاپرک خانوم” با گروه جدید و چند کار از نویسندگان دیگر را تولید کردند.
سال ۱۳۶۱ هر دو ازایران خارج شدند و در لوس آنجلس همان کپی‌ها را تکثیر کردند و نام شرکتشان در ایران #چل_طوطی و در آمریکا “#امید” بود.
در #لس‌آنجلس نمایش “شهر قصه” و “ماه و پلنگ” را با بازیگران فارسی زبان و “سهراب ،اسب و سنجاقک” را به زبان #انگلیسی با بازیگران امریکایی به صحنه برد اما #هرگز گروهی تشکیل نداد.
نمایشنامه های شهر قصه، ماه و پلنگ، در #انتشارات جشن هنر و نمایشنامه “جان نثار” در انتشارات “کارگاه نمایش” چاپ شده است.
نمایشنامه “ترب” و “کوتی موتی” در انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان چاپ شده است.

نمایشنامه شاپرک خانوم به #فارسی چاپ نشده و فقط به صورت نوار صدا و نوشته دستی وجود دارد. نمایشنامه “بزک نمیر بهار میاد” فقط به صورت نوار صدا وجود دارد: با صدای جمیله ندایی، #رضا_بابک، #اصغر_عابدیان و بیژن مفید. آوازها و اهنگها به وسیله خود بیژن مفید اجرا شده است. این نمایش در جشن هنر شیراز، سال ۱۳۵۲ با صدای پلی بک و کارگردانی “#ماریا_کریشنا” و بازیگران همان صداها و چند #بازیگر_فرانسوی چهار بار اجرا شد. نمایشنامه “سهراب، اسب و سنجاقک” و “عقاب و روباه” اجرای عمومی داشته اما هنوز چاپ نشده است.
نمایشنامه “ماه و پلنگ” و “سهراب، اسب و سنجاقک” به انگلیسی چاپ شده است. از او چندین نمایش اجراشده و چاپ نشده و مقدار زیادی دست نوشته و شعر وجود دارد که کم کم در #بنیاد_بیژن_مفید به چاپ خواهد رسید.

▫️چند تذکر:

۱. هیچکدام از نمایش های بیژن مفید نه متن و نه اجرا، هرگز سانسور نشده است. آهنگ‌ها و شعرها، همه ساخته خود اوست، هرگز آهنگ یا #ملودی_قدیمی تنظیم نکرده است. در چند آهنگ بعضی بیت‌های شاعران را تحلیل شعری کرده است.
۳. در اجرای نمایش #جان_نثار در لوس‌آنجلس، از اجرا ها به زبان فارسی راضی نبود. به این دلیل کارآموزی و اجرا به زبان انگلیسی را شروع کرد و نمایش سهراب اسب سنجاقک را به انگلیسی ترجمه و کارکرد. بعد از #مرگش خانمی که در پروژه #دستیارش بود، بسیار از کارهای او سو استفاده کرد و متن ها را بدون اجازه #فرزندان بیژن مفید،چاپ و بفروش رساند.

جمیله ندایی